زندگی نامه

زنده‌یاد مهندس مهدی بازرگان در سال 1286 در تهران متولد شد. پدرش حاج عباسقلی بازرگان (تبریزی) از تجار دیندار،‌ روشنفکر و سرشناس زمان خود بود. بازرگان تحصیلات ابتدایی را در مدرسه سلطانیه تهران و متوسطه را در دارالمعلمین مرکزی به پایان رسایند و در سال 1306 جزء اولین گروه محصلین ممتاز کشور،‌ برای تحصیل به فرانسه اعزام شد. بازرگان پس از طی دوره مقدماتی و قبولی در کنکور سراسری کشور فرانسه، از بین دانشجویان اعزامی، اولین ایرانی بود که وارد تحصیلات عالی دانشگاهی شد و مورد تشویق وزیر فرهنگِ وقت قرار گرفت. در سال 1313 پس از 7 سال تحصیل در فرانسه به کشور بازگشت و به خدمت نظام وظیفه رفت. در سال 1315 به عنوان اولین دانشیار در دانشکده فنی دانشگاه تهران مشغول به تدریس شد و دو دوره متوالی ریاست دانشکده فنی را به عهده گرفت. در سال 1330، توسط مرحوم دکتر مصدق به ریاست هیأت مدیره و مدیریت عامل شرکت ملی نفت ایران انتخاب گردید و با حمایت مردم موفق به خلع ید از انگلیسی‌ها و با همت متخصصین ایرانی موفق به راه‌اندازی و اداره صنایع عظیم نفت شد. در سال 1331 مسئول احداث شبکه لوله‌کشی آب تهران گردید و آن را به ثمر رسایند. پس از کودتای ننگین 28 مرداد 1332،‌ به دلیل اعتراض مکتوب علیه انتخابات غیرقانونی مجلس شورای ملی، در بهمن 1332 از خدمات دولتی و استادی دانشگاه بر کنار شد و تا شانزدهم بهمن 1357 که پست نخست‌وزیری دولت موقت انقلاب را به عهده گرفت، تنها در بخش خصوصی در زمینه تولیدات صنعتی فعالیت و خلاقیت داشت.
فعالیت‌های دینی بازرگان، همیشه بر فعالیت‌های سیاسی او مقدم بود. از اوان تدریس در دانشگاه ، با دانشجویان محشور بود و با آنان در تأسیس انجمن‌ اسلامی دانشجویان و سپس در انجمن اسلامی معلمین و بعدها در تشکیل انجمن‌های اسلامی مهندسین و پزشکان، مشارکت داشت. اولین نمازخانه را در دانشکده فنی در محیط دانشگاه تهران ایجاد کرد و با ایراد سخن‌رانی‌های متعدد در مجالس و محافل مذهبی و علمی، خلاء اعتقادی و علمی جوانان را پر می‌کرد و در برابر تبلیغات ضد دین حزب توده و جریان‌های تجدد زده و دین ستیز، نقشی مؤثر داشت و پشتوانه علمی و معنوی جوانان دین‌ مدار بود.
بازرگان اولین تألیف دینی خود را با عنوان «نماز» بین سال‌های 1315 تا 1320 برای جوانان نوشت‌ و با هزینه شخصی به چاپ رسانید. نسخه‌ای از چاپ پنجم آن (اسفند 1322) در دست است. «مذهب در اروپا»،« مطهرات در اسلام»، «کار در اسلام»، «راه طی شده»، «اختیار»، «پراگماتیسم در اسلام»، از دیگر آثار دینی او در دهه 1320 و «از خدا پرستی تا خودپرستی» و «آموزش قرآن» در 3 جلد در دهه 1330 می‌باشد. از زنده‌یاد مهندس بازرگان بیش از 100 اثر مذهبی و 16 اثر قرآنی به جای مانده است.
بازرگان از نظر علمی و فنی نیز فعال بود و پس از شهریور 1320 از بانیان تأسیس «کانون مهندسین» بود. در دومین سالِ تأسیس کانون مهندسین، اولین اعتصاب صنفی مهندسین به بار نشست و تحولی عمیق در ارجاع مسئولیت و میدان فعالیت به متخصصین به وجود آورد و راه اصلاحات باز شد. واگذاری مسئولیت ادارات و کارخانجات به تحصیل‌کرده‌ها و مهندسان و حقِ داشتن دو نماینده منتخب از هر دانشکده در شورای دانشگاه، از دست‌آوردهای این اعتصاب صنفی است. در پایه‌گذاری و انتشار مجله «صنعت» نقشی اساسی داشت و با انجام کارهای تحقیقاتی و انتشار نتایج آن در قالب مقالات و کتاب‌های علمی، از خود دست‌آوردهای ارزنده‌ای به یادگار گذاشته است، در وصف صنعت (1315)، زندان هارون یا آتشکده ساسانی (1323)، دیاگرام عمومی برای گازها و هوای مرطوب (1323)، سازمان مسافربری شهرستان تهران (1323)، صفحه محاسبه (1323)، ترمودینامیک صنعتی (1) و (2) (1323)،‌ تعیین شرایط هوای مطبوع (1326)، آینه صنعت در ایران (1328)، خشک کردن هوا بدون ماشین مبرد (1329)، مهندس خارجی (1334) و بسازیم یا برایمان بسازند (1335)، باد و باران در قرآن (1343)، پدیده‌های جوّی (1343)،‌ سیر تحول قرآن (1) و (2) (1344)، بررسی نظریه اریک فروم (1355) ‌و علمی بودن مارکسیسم (1356)، از آثار علمی و فنی فعالیت‌های مذکور است.
فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی مهندس بازرگان بسیار چشم‌گیر و به مناسبت‌های مختلف در جمع دانشجویان و یا در محافل مذهبی و سیاسی، به صورت سخن‌رانی ارائه شده و سپس تکمیل و توسعه یافته و به صورت رساله و کتاب منتشر گردیده است که حاصل آن بیش از 70 اثر اجتماعی و 160 اثر سیاسی است.
بازرگان در همان روزهای اول بعد از کودتای 28 مرداد 1332، از نظر سیاسی فعال شد و در تشکیل نهضت مقاومت ملی مشارکت کرد و در سال بعد، پس از کشف چاپخانه مخفی این نهضت، به مدت 8 ماه توسط لشگر 2 زرهی ارتش زندانی گردید و در همین زندان بود که کتاب «عشق و پرستش یا ترمودینامیک انسان» را به رشته تحریر در آورد.
بازرگان در تشکیل جبهه ملی دوم و مبارزات سیاسی فعالیتی مؤثر داشت و در بهار سال 1340 همراه با آیت‌الله طالقانی و دکتر سحابی «نهضت آزادی ایران» را پایه‌گذاری کرد. و به نهضت مقاومت ملی نیرویی دوباره داد و نیروهای ملی و مذهبی را در این جمعیت سازمان و توانایی بخشید. حرکت و فعالیت شتابان این جمعیت در آستانه انقلاب شاهی، مهندس بازرگان را به همراه سایر بنیان‌گذاران نهضت آزادی ایران، راهی زندان کرد و پس از محاکمه‌ای طولانی، در سال 1342 توسط ارتش شاهی به 10 سال زندان محکوم شد و در اوایل آبان 1344 به علت اعتصاب در زندان، همراه با 17 تن از یاران به دژ (زندان) برازجان تبعید گردید. در آبان 1346 پس از تحمل 5 سال اسارت آزاد شد. مهندس بازرگان در طول اسارت به مناسبت‌های مختلف سخن‌رانی داشت و به تحقیق و تألیف پرداخت که حاصل آن 2 مقدمه بر کتاب،‌ تلخیص یک کتاب،‌ ارائه 7 مقاله و 11 جلد کتاب علمی و تحقیقی شامل تبلیغ پیغمبر، سازگاری ایرانی، نهضت آزادی هند،‌ بعثت و ایدئولوژی،‌ آموزش قرآن (1) و (2) و (3)، باد و باران در قرآن، پدیده‌های جوّی و سیر تحول قرآن (1) و (2) می‌باشد.
بازرگان پس از آزادی از زندان به فعالیت‌های علمی، اجتماعی و دینی خود بازگشت و همت خود را بر اساس ایده‌ای که در سال 1336 در کتاب «احتیاج روز» بر آن انگشت گذاشته بود، صرف رونق بخشیدن به اجتماعات آرمانی، انجمن‌های اسلامی و تشکل‌های صنفی و صنعتی کرد. او در سال 1356 در تشکیل «جمعیت ایرانی دفاع از آزادی و حقوق بشر» نقش مؤثری ایفا کرد و در ائتلاف نیروها و سمت دهی به مبارزات مردمی بر علیه رژیم ستم شاهی ، ‌سهمی به سزا داشت. در 16 بهمن 1357 قبل از پیروزی انقلاب به عنوان نخست‌وزیر برگزیده شد، اعتصابات صنعت نفت را سامان بخشید و دولت موقت انقلاب را تشکیل داد و به مدت 9 ماه، سکان کشتی طوفان زده دولت را در دست گرفت و هر چه در توان داشت در برقراری نظم و اجرای قانون و ایجاد آرامش،‌ به کار بست ولی در مقابل نیروهای تندرو و معاند، ‌استعفا را برگزید و از فعالیت در دولت کناره گرفت ولی آرام ننشست و در اولین انتخابات مجلس، با آرای بسیار بالایی به نمایندگی مردم تهران برگزیده شد و در فراکسیون اقلیت مجلس همراه با سایر نمایندگان همفکر، به نقد روند انقلاب و حاکمیت پرداخت و آفات و انحرافات آن روزِ جامعه را، هر طور که توانست به تصویر کشید. بازرگان در خارج از مجلس نیز از طریق «نهضت آزادی ایران» فعالیت سیاسی داشت و پس از انقلاب در پایه‌گذاری «جمعیت دفاع از آزادی و حاکمیت ملت ایران»، مشارکت فعال داشت و با درج مقاله در روزنامه «میزان» و سخنرانی در محافل اجتماعی و ارسال نامه‌های سرگشاده به حاکمیت،‌ همواره در ایفای وظیفه امر به معروف و نهی از منکر و دفاع از مرزهای آزادی، مدارا و ارزش‌های اخلاقی سخت‌کوش و خستگی ناپذیر می‌نمود.
مهندس بازرگان سرانجام وقتی در آخر دی‌ ماه 1373 ایران را به قصد معالجه ترک گفته بود، در نیمه راه، بنا به مشیت الهی، ‌چشم از جهان فرو بست در حالی که میراثی عظیم با بیش از 350 کتاب، مقاله و سخنرانی و شاگردان و شیفتگان بسیار از خود به جای گذاشت. یادش گرامی و راهش پر ره رو باد.

در این فهرست؛ عنوان هر اثر، سال تألیف، نام ناشر و شماره مجموعه آثاری که در آن قرار دارد، تعیین و معرفی شده است.

1- آتیه شرکت ملی نفت ایران، 1330، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
2- آتیه صنعت در ایران، 1328، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
3- آثار عظیم اجتماع، 1329، شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
4- آموزش تعالیم دینی، 1338، شرکت سهامی انتشار (م.آ.9)
5- آموزش قرآن، کتاب اول، 1338، شرکت سهامی انتشار (م.آ.5)
6- آموزش قرآن، کتاب دوم، 1338، شرکت سهامی انتشار (م.آ.5)
7- آموزش قرآن، کتاب سوم، 1343، شرکت سهامی انتشار (م.آ.5)
8- آموزش قرآن، راهنمای کتاب اول، 1343، شرکت سهامی انتشار (م.آ.5)
9- آموزش قرآن، راهنمای کتاب دوم، 1343، شرکت سهامی انتشار (م.آ.5)
10- آیین خوشبختی (مقدمه کتاب)، 1335، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
11- احتیاج روز، 1336، شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
12- اختیار، 1328، شرکت سهامی انتشار (م.آ.7)
13- ارمغان فرنگ، 1313، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
14- از خداپرستی تا خودپرستی، 1331، شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
15- اسلام جوان، 1341، شرکت سهامی انتشار (م.آ.7)
16- اسلام مکتب مبارز و مولد، 1340، شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
17- انتظارات مردم از مراجع، 1341، شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
18- انسان و خدا، 1339، شرکت انتشارات قلم (م.آ.2)
19- انگیزه و انگیزنده، 1348، شرکت انتشارات قلم (م.آ.2)
20- اول به ‌فکر ایران ! دوم به‌فکر ایران !! سوم هم به‌‌فکر ایران !!!، 1330، (م.آ.4)
21- باد و باران در قرآن، 1343، زندان قصر، شهریور 1344، (م.آ.7)
22- بازی جوانان با سیاست، 1321، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
23- بررسی نظریه اریک فروم، 1355، شرکت سهامی انتشار (م.آ.10)
24- برنامه ترتبیت و تعلیم دینی، 1338، شرکت سهامی انتشار (م.آ.9)
25- بسازیم یا برایمان بسازند، 1335، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
26- بعثت و ایدئولوژی، 1343، شرکت انتشارات قلم (م.آ.2)
27- بعثت و تکامل، 1346، شرکت انتشارات قلم (م.آ.2)
28- بهره‌برداری از پالایشگاه نفت در آبادان، 1330، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
29- بی‌نهایت کوچک‌ها، 1328، شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
30- پراگماتیسم در اسلام، 1328، شرکت سهامی انتشار (م.آ.7)
31- تأثیر ملی شدن نفت در وضع صنعتی ایران، 1331، شرکت سهامی انتشار(م.آ.4)
32- تبلیغ پیغمبر، 1342، شرکت انتشارات قلم (م.آ.2)
33- ترمودینامیک در زندگی، 1334، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
34- توحید، طبیعت، تکامل، 1356، شرکت سهامی انتشار (م.آ.7)
35- جنگ دیروز و فردا، 1334، شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
36- چرا با استبداد مخالفیم، 1342، شرکت سهامی انتشار (م.آ.6)
37- چشم هم‌چشمی، 1344، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
38- چگونه باشیم، 1329، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
39- چند کلمه دیگر در زمینه تغییر خط، 1338، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
40- چیزی که به فکر آن نیستیم، 1327، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
41- خاطرات زندان، (1346- 1342)، شرکت انتشارات قلم (م.آ.3)
42- خاطرات سفر حج، 1339، شرکت انتشارات قلم (م.آ.3)
43- خاطراتی از دوران جوانی،(1322- 1319)، شرکت انتشارات قلم (م.آ.3)
44- خانه مردم، 1338، شرکت سهامی انتشار (م.آ.9)
45- خدا در اجتماع، 1344، شرکت انتشارات قلم (م.آ.2)
46- خداپرستی و افکار روز، 1337، شرکت انتشارات قلم (م.آ.2)
47- خودجوشی، 1340، شرکت انتشارات قلم (م.آ.2)
48- در وصف صنعت، 1311، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
49- درس دین‌داری، 1340، شرکت سهامی انتشار (م.آ.9)
50- دعا، 1342، شرکت سهامی انتشار (م.آ.9)
51- دل و دماغ، 1326، شرکت سهامی انتشار (م.آ.9)
52- دومین ناهار اهواز، 1330، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
53- دین و تمدن، 1350، شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
54- ذره بی‌انتها، 1344، شرکت انتشارات قلم (م.آ.1)
55- راه طی شده، 1326، شرکت انتشارات قلم (م.آ.1)
56- رضایت از خانه، 1326، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
57- روح ملت‌ها (مقدمه کتاب)، 1343، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
58- زمستان تهران و دود بخاری‌ها، 1323، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
59- زندان هارون‌الرشید یا آتشکده ساسانی، 1323، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
60- سازگاری ایرانی، 1343، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
61- سازمان مسافربری شهر تهران، 1323، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
62- سرچشمه استقلال، 1327، شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
63- سِرِّعقب افتادگی ملل مسلمان، 1330‌، شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
64- ضریب تبادل مادیات و معنویات، 1322 ،‌ شرکت سهامی انتشار (م.آ.7)
65- طرح یک پیشنهاد برای حل عبور و مرور خیابان‌های تهران، 1338، (م.آ.4)
66- عشق و پرستش، 1336، شرکت انتشارات قلم (م.آ.1)
67- علمی‌بودن مارکسیسم، 1354‌، شرکت سهامی انتشار (م.آ.10)
68- علی و اسلام، 1339، شرکت سهامی انتشار (م.آ.9)
69- غرض از تأسیس نهضت آزادی ایران،1340، شرکت سهامی انتشار (م.آ.6)
70- قیمتی‌تر از نفت، 1330،‌ شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
71- کار در اسلام، 1325،‌ شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
72- گزارش فنی از بنای ساختمان بانک ملی اصفهان، 1323،‌ شرکت سهامی انتشار(م.آ.4)
73- گفتگویی با خانواده از زندان(1343-1342)، شرکت سهامی انتشار (م.آ.3)
74- ما معلمیم یا مربی، 1328 ،‌ شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
75- مدافعات در دادگاه بدوی نظامی، 1342، شرکت سهامی انتشار (م.آ.6)
76- مذهب در اروپا، 1321 ،‌ شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
77- مرز میان دین و سیاست، 1341،‌ شرکت سهامی انتشار (م.آ.8)
78- مرگ زنگنه یا انتحار ملی، 1330، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
79- مسئله وحی، 1341،‌ شرکت انتشارات قلم (م.آ.2)
80- مسلمان اجتماعی و جهانی، 1338، شرکت انتشارات قلم (م.آ.2)
81- مطهرات در اسلام، 1322،‌ شرکت سهامی انتشار (م.آ.7)
82- مهندس خارجی، 1334 ،‌ شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
83- مهندس خلیل ارجمند، مرد ایمان و ...، 1323، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
84- نقشه شهرها و طرز تشکیل دماغ‌ها در ایران، 1329‌، شرکت سهامی انتشار (م.آ.4)
85- نماز، 1320، شرکت سهامی انتشار (م.آ.9)
86- نیک‌نیازی، 1346،‌ شرکت سهامی انتشار (م.آ.9)
87- یادداشتی از سفر حج، 1339، شرکت سهامی انتشار (م.آ.9)

 منبعhttp://www.bazargan.info/la_persian/zedeginameh.htm

وصیت نامه

وصیتنام? مؤرخ ?/??/??

در خان? نارون

بسم الله الرحمن الرحیم

کُل مِن عَلیه?ا ف?ـان وَ یَبْقی وَجه رَبّک ذ ُوالجلال ِ وَ الا ِکرام

وصیتنامه بند? گنه کار بیمقدار، محتاج عفو و رحمت پروردگار و درخواست کنند? دعای بندگان مؤمن و مهربان، مهدی بازرگان به همسر عزیز خود، فرزندان دلبند با همسران گرامی آنها، نوادگان نازنین و به هم? خویشاوندان با مهر و صفا، دوستان ارجمند و به آشنایان و اهل لطف.

با اقرار به وحدانیت و ربوبیت خالق رحمن و با درود بر هم? پیامبران علی الخصوص خاتم آنها محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و سلم و بر اهل بیت طهارت و امامت.

?) اولین و مهمترین آرزو و توصیه ام به خانواده و خویشان و دوستان این است که رفتن من برایشان عبرت بوده، به زندگی همیشگی خیلی بزرگتری که در پیش دارند، بیشتر از دو روز? دنیای گذران بیندیشند و تدارک ببینند.

زندگی بی مرگ و انتها که خبرش را فرستادگان خدا داده، ما را برحذر از آتش و عذاب و امیدوار به رستگاری و رضوانش کرده اند، بفرض که کسی یقین بوقوع آن نداشته باشد، دلیل قطعی هم به دروغ بودن و عدم آن ندارد. حال آنکه بنا به خبرها و هشدارهای شخصی چون محمد مصطفی? و کتابی چون قرآن، شدت و مدت عذاب چنان وحشتناک و غیر قابل تحمل است که احتمال وقوعش را هر قدر کم و کوچک بگیریم، باید آنرا بحساب بیاوریم و راه احتیاط هم که شده باشد در پیش گیریم.

وصیت من این است که نه آخرت و قیامت را نفی و فراموش کنید و نه روزی رسان و آفرینند? خودتان را که برای جهان و غیر او صاحب و گرداننده ای قابل تصور نبوده، اگر خودمان و جهان دروغ و خیال نباشیم، او هم دروغ و خیال نمیتواند باشد. اینک که دنیا و زندگی در مجموعه و متوسط، ناخشنودی و ناراحتی و زیانکاری است و جریان تاریخ بشریت در جهت افزایش گرفتاریها و سختیها یا توسع? ظلم و فشارهاست، باید سعی کنیم که در عوض آخرتمان در اثر تحمل و تلاش و با صبر و مرحمت آباد و خشنود کننده باشد.

?) دومین توصی? (خصوصی)ام به همسر و فرزندان و کسان، مهربانی و گذشت و خدمتگزاری در حق یکدیگر است، مخصوصأ نسبت به مادرها و پدرها، پس از آن برادر خواهرها، زن و شوهرها و بالاخره خویشاوندان و صل? رحم.

?) توصی? سوم، قبول عذر تقصیرها و قصورهایم در حق خانواده و کسان و دوستان و هموطنان. از همگی حلالیت میطلبم و تقاضای بخشش و دعای خیر دارم، و رساندن این تقاضا به کسانیکه در مجلس فاتحه حضور نداشته آنرا نشنیده باشند یا آگاه نشده باشند. هر بدی و نقصان و زیان که به کسی و به کسانی رسانده باشم و بهرگونه و اندازه و ارتباط که باشد، چه فردی و شخصی و چه اجتماعی و عمومی و سیاسی، تقاضایم این است که حلالم نمایید.

?) کفن و دفن و ترحیم

وَ م?ا تَدری نَفسٌ م?اذا تکْسب غَدا وَ م?ا تَدری نَفسٌ بِای اَرض تَمُوت

برای محل دفن، قبری را زیر سر نگذارده ام که زحمت بازماندگان کمتر باشد. محل خاصی را هم در نظر ندارم ولی اگر امکان داشته و خالی از دردسر و اشکال نباشد، بدم نمیاید در مقبره بیات و در جوار مرقد حضرت معصومه سلام الله علیها و در کنار پدر و مادر و عده ای از برادر خواهرها و عمو و عموزادگان باشد که احتمال ِ سر خاک آمدن و از خدا طلب مغفرت خواستن برای هم? بخاک سپردگان بیشتر باشد.

برای مجلس ترحیم و تذکر، اگر چه بیشتر جنب? تشریفاتی و تکلف پیدا کرده و جزو آداب و حسابهای سیاسی و گروهی شده، دردی از دنیا و آخرت مردگان و زندگان را دوا نمیکند، ولی باحتمال اینکه برای افرادی مختصر عبرت از مرگ و خشیّت از خدا و آخرت حاصل شود و حلالیت و آمرزشی، نصیب میّت گردد، ایراد به برگزاری آن از محل ثلث خودم ندارم، خصوصأ اگر همراه با اطعام مساکین و غذای دسته جمعی بدون تعیین و تشریفات برای بازماندگان و دوستان نزدیک باشد. بیشتر از توصیف و تمجیدِ شخص از دنیا رفته، به تذکر قیامت و توجه به آخرت پرداخته شود.

مهدی بازرگان در سال ???? هجری شمسی در تهران متولد شد. پدرش مرحوم حاج عباسقلی بازرگان (تبریزی)، از تجار دیندار و روشنفکر و سرشناس زمانش بود، که علیرغم استبداد رضا شاهی، در پایه گذاری برخی فعالیتهای دینی و اجتماعی، با همکاری مرحوم سید ابوالحسن طالقانی (پدر آیت الله طالقانی) نقش مؤثری داشت و در دوران نهضت ملّی نیز، در ائتلاف نیروها و جلب حمایت روحانیون و بازاریان نسبت به دکتر مصدق کوشش فراوان نمود.
مهدی بازرگان، تحصیلات ابتدائی خود را در مدرسه سلطانی و دوره متوسطه را در دارالمعلمین مرکزی که از اولین مدارس به سبک جدید بود بپایان رسانید. او در سال ???? شمسی، بهمراه گروه محصلین ممتاز اعزامی دولت، به کشور فرانسه رفت و بمدت هفت سال در آن دیار اقامت نمود. بازرگان در میان دانشجویان اعزامی، اولین ایرانی بود که پس از گذراندن دوران مقدماتی و قبولی در کنکور سراسری وارد تحصیلات عالی در خارج از کشور میشد، و بخاطر همین موفقیت، مورد تشویق وزیر فرهنگ وقت ( مرحوم مرآت) قرار گرفت. نامبرده، علاوه بر اشتغالات درسی در آن دوران، به تحقیق و تتبع در مبانی اعتقادی خود که متأثر از تعلیم پدر و تفسیر مرحوم میرزا ابوالحسن خان فروغی در دوران دبیرستان بود، ادامه میداد و بهمراه مرحوم دکتر یدالله سحابی و مرحوم دکتر محمد قریب، تلاشهایی در این زمینه مینمود.

بازرگان بعد از خاتمه تحصیلات در سال ???? شمسی به ایران بازگشت و پس از انجام خدمت وظیفه، در سال ???? به عنوان اولین دانشیار در دانشکده فنی تهران مشغول بکار شد، و در دو دوره متوالی، ریاست دانشکده فنی را بعهده داشت. او در سال ????، در جریان مبارزات نهضت ملی، برای خلع ید از دولت انگلیس و ملی کردن نفت، از طرف دکتر محمد مصدق به مدیریت عامل شرکت نفت برگزیده شد، و بهمراه هیأت منتخب دولت به آبادان رفت و با حمایت مردم و همت مهندسین و متخصصین موفق به اداره صنعت عظیم نفت، پس از اخراج بیگانگان گردید.

بازرگان پس از کودتای ?? مرداد ????، و تصاحب مجدد صنعت نفت توسط کنسرسیوم بین المللی، سرپرستی سازمان آب را بعهده گرفت و برای نخستین بار موفق به احداث شبکه لوله کشی آب تهران گردید. با اینحال، بخاطر امضای نامه اعتراض آمیز علیه انتخابات غیر قانونی مجلس از خدمات دولتی کنار گذاشته شد. بازرگان پس از این، دیگر امکان خدمات دولتی تا قبول پست نخست وزیری پس از انقلاب ?? بهمن ???? را نیافت و همواره در بخش خصوصی امرار معاش میکرد.

فعالیتهای دینی بازرگان که مقدم بر فعالیتهای سیاسی اش بود، از همان اوان تدریس در دانشگاه و تماس با دانشجویان از طریق مشارکت در تأسیس انجمنهای اسلامی دانشجویان و معلمین ( و بعدها مهندسین و پزشکان) و سخنرانیهای متعدد در مجالس و محافل مذهبی و علمی شروع گردید. سخنرانیهایی که عمدتاً بصورت جزوه یا کتاب بچاپ میرسید و در خلأ اعتقادی آن دوران و در برابر تبلیغات حزب توده، نقش مؤثری ایفا مینمود. بهمراه این تلاشهای اعتقادى، از نظر اجتماعی و سیاسی نیز، بازرگان بیکار نمی نشست و به مناسبتهای مختلف، سخنرانیهای پرشوری در جمع دانشجویان یا در محافل سیاسی همچون حزب ایران، که نطفه اولیه جبهه ملی و اولین تشکل ملی قشر تحصیلکرده بود، ایراد مینمود. با اینحال هنوز موافق بازی جوانان با سیاست و دخالت دانشگاهیان در کارهای سیاسی نبود. تا وقتی روند مسائل مملکتی نشان داد که در شرایط استبداد و اختناق، چاره ای جز خروج از محدوده های شغلی باقی نمیماند.

بازرگان پس از آنکه بخاطر اعتراض علیه انتخابات غیر قانونی مجلس در بهمن ماه ???? از فعالیتهای دولتی کنار گذاشته شد، در همان روزهای نخست وقوع کودتا، در تشکیل نهضت مقاومت ملی مشارکت نمود، و در آذر ماه همان سال بدلیل نوشتن نامه اعتراض آمیز به کمیسیون نفت مجلس بخاطر قرارداد خیانت بار با کنسرسیوم نفت، بهمراه ده نفر استاد امضإ کننده دیگر از دانشگاه اخراج گردید، و سال بعد پس از کشف چاپخانه مخفی نهضت بهمراه برخی فعالین، بازداشت و بمدت ? ماه در زندان لشکر ? زرهی محبوس گردید. و در همین زندان بود که کتاب عشق و پرستش یا ترمودینامیک انسان را به رشته تحریر در آورد. بازرگان در تشکیل جبهه ملی دوم و مبارزات قانونی علیه انتخابات فرمایشی مجلس فعالیت مؤثر داشت و در بهار سال ???? در شرایط ویژه ای که حاصل شده بود، تشکیلات نهضت آزادی ایران را که تجدید حیاتی از نهضت مقاومت ملی با ائتلاف نیروهای ملی و مذهبی جدید، همچون مرحومین محمود طالقانی و زنجانی بود، پایه گذاری کرد و در بهمن همانسال بازداشت و پس از محاکمه طولانی در سال ???? به ده سال زندان محکوم گردید.

بازرگان در سال ????، پس از پنج سال اسارت و تبعید به برازجان آزاد گردید و به فعالیتهای علمی، اجتماعی و دینی خود ادامه داد. از جمله در تشکیل کمیسیون ایرانی دفاع از حقوق بشر و زندانیان سیاسی نقش مؤثری داشت، و در ائتلاف نیروها و جهت دهی به مبارزات علیه رژیم استبدادی فعالیت مینمود.

در جریان انقلاب ????، یک هفته قبل از پیروزی انقلاب، بازرگان به نخست وزیری دولت مؤقت انقلاب برگزیده شد و بمدت ? ماه سکان کشتی طوفان زده دولت را بدست داشت. پس از استعفا نیز در شورای انقلاب همکاری داشت و تلاش میکرد از انحراف انقلاب جلوگیری نماید. در اولین انتخابات مجلس، بازرگان با رأی سنگین به نمایندگی مردم تهران برگزیده شد و در فراکسیون اقلیت، بهمراه نمایدگانی دیگر، مخالفتهایی را علیه مواضعی که آنها را آفت انقلاب میدانست، ابراز مینمود. بازرگان در خارج مجلس از طریق فعالیت در نهضت آزادی و نوشتن مقاله در روزنامه میزان و سخنرانی در محافل اجتماعی و نوشتن نامه های سرگشاده به مقامات مملکتی میکوشید در برابر انحصارگری و انحراف از اهداف اولیه انقلاب اعتراض نماید و در همین راستا باتفاق جمعی از نیروهای ملی و مذهبی غیر وابسته به حاکمیت جمعیت دفاع از آزادی و حاکمیت ملت ایران را پایه گذاری کرد و در انتقاد به حاکمان و ایفای فریضه امر به معروف و نهی از منکر تلاش فراوان نمود. بطور کلی بازرگان در عین اعتقاد به اسلام و آرمانهای اصیل انقلاب، بعضأ مواضعی مخالف عملکرد حاکمان و متولیان انقلاب داشته است.

بازرگان در نیم قرن گذشته، همواره در صحنه تحقیق و تتبع و تألیف و سخنرانیهای دینی و سیاسی فعال بوده و آثار فراوانی بجای گذاشته است.